Przyczyny zachowań agresywnych

Agresja to zamierzone i świadome zachowanie, którego celem jest sprawienie komuś bólu, wyrządzenie krzywdy, szkody (fizycznej, psychicznej). Wyróżniamy wiele form agresji (np. słowną, niewerbalną, pośrednią, bezpośrednią, jawną, ukrytą, indywidualną czy grupową) i każdą sytuację wystąpienia zachowań agresywnych u młodego człowieka należy rozpatrywać indywidualnie.
Wśród dzieci i młodzieży obserwujemy różne przejawy agresji, jednak w ostatnim czasie przybiera ona formę mniej jawną, pośrednią. Przyczyn może być kilka. Jedną z nich jest z pewnością zwiększona aktywność nastolatków w cyberprzestrzeni, budowanie relacji rówieśniczych w oparciu o media społecznościowe, gdzie agresja słowna, pośrednia np. w postaci hejtu, ośmieszania jest niestety powszechna. To może dawać złudzenie większego przyzwolenia na takiego typu zachowania, bezkarności. Ponadto należy pamiętać, że okres dojrzewania to czas trudny dla nastolatka. Zmiany, których doświadcza w sferze psychicznej i fizycznej są często źródłem napięć, niestabilności emocjonalnej, frustracji, lęku. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że młody człowiek pozbawiony w tym czasie wsparcia i kontroli ze strony dorosłych może impulsywnie rozładowywać nagromadzone negatywne emocje zachowując się agresywnie.

Mechanizmy agresji

U podstaw zachowań agresywnych prawie zawsze leży lęk, niska samoocena, nieumiejętność radzenia sobie z negatywnymi uczuciami, brak dojrzałości emocjonalnej – niezależnie od płci. Biorąc pod uwagę przejawy agresji, dziewczęta zachowujące się przemocowo mogą częściej wybierać agresję ukrytą, natomiast chłopcy skłonni są częściej wybierać agresję bezpośrednią. Stosowanie przemocy jest zastępczym, niefunkcjonalnym sposobem rozładowywania nagromadzonego napięcia, lęku i budowania złudnej pewności siebie kosztem innych. Natomiast przyczyn braku umiejętności radzenia sobie z negatywnymi emocjami u dzieci i młodzieży możemy upatrywać w wielu czynnikach, zawsze w kontekście osobistej sytuacji nastolatka. Agresja u młodego człowieka to przede wszystkim skutek błędów wychowawczych popełnianych przez dorosłych, a wychowanie odbywa się w środowisku rodzinnym i szkolnym.
Tutaj warto też wspomnieć o błędnym kole agresji. Uczeń będący ofiarą przemocy doświadcza lęku, ma poczucie zagrożenia. Jeśli w odpowiednim czasie nie uzyska wsparcia i pomocy, może również próbować radzić sobie z negatywnymi emocjami poprzez zachowania agresywne. „Przemoc rodzi przemoc”, a brak lub niewystarczająca reakcja na zaistniałą agresję prowadzi do jej eskalacji.

Skutki zachowań agresywnych zarówno u ofiary, jak i sprawcy

Tak częsta ostatnio u nastolatków słowna, pośrednia czy ukryta agresja to formy przemocy psychicznej. Najczęstsze to: wyzywanie, ośmieszanie, rozpowszechnianie plotek, ignorowanie, lekceważenie, wykluczanie poza grupę, oszczerstwa, intrygi, wulgarne gesty, upokarzanie, próby zastraszania czy wrogie spojrzenia. Taka przemoc jest o tyle niebezpieczna, że trudniej ją rozpoznać i udowodnić, ponieważ nie pozostawia zewnętrznych, widocznych śladów. Dla ofiary jest jednak bardziej bolesna, krzywdząca i trudniej się przed nią obronić. Sprawca czy sprawczyni działa w sposób wyrachowany, przemyślany, w „białych rękawiczkach”, tak, by sprawić ofierze przykrość ale pozostać niezauważonym. Taki nastolatek chce uniknąć bezpośrednich konsekwencji swoich zachowań. Przemoc emocjonalna stwarza większe ryzyko trwałych skutków, zarówno u ofiary, jak i sprawcy. Te długoterminowe konsekwencje to poczucie bezkarności i pogłębiająca się demoralizacja sprawcy, skłonność do manipulacji, uzależnienia, stany depresyjne, samookaleczenia, w skrajnych przypadkach próby samobójcze ofiary, fobia (szkolna, społeczna), niskie poczucie własnej wartości, wycofywanie się z życia towarzyskiego, trudność w budowaniu właściwych, satysfakcjonujących relacji rówieśniczych.

Reagowanie na zachowania agresywne

Agresja psychiczna często wychodzi na jaw dopiero w momencie silnej eskalacji – kiedy przekształca się w agresję fizyczną, a poziom negatywnych emocji jest bardzo wysoki. Rodzice, nauczyciele czy szkolni specjaliści powinni obserwować uczniów i uczennice w różnych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych – w trakcie lekcji, przerw, uroczystości, wycieczek. Dorośli powinni nieustannie zwiększać swoją wiedzę i kompetencje w kontekście rozpoznawania i radzenia sobie z agresją.
Należy konsekwentnie reagować na każdy przejaw przemocy i w bieżącej pracy wychowawczej pomagać uczniom w budowaniu właściwych relacji rówieśniczych, wzajemnego szacunku. Bardzo istotne jest kształtowanie wśród dzieci i młodzieży dojrzałości emocjonalnej – wrażliwości na uczucia i potrzeby innych, umiejętności wyrażania i radzenia sobie z negatywnymi emocjami w sposób akceptowany społecznie. Natomiast uczniom będącym ofiarami przemocy dorośli powinni udzielić maksymalnego wsparcia – pomóc w odnalezieniu miejsca w grupie, aranżować sytuacje, w których tacy uczniowie będą mieli okazję odnieść sukces na tle klasy, powierzać zadania, które będą kształtowały w dziecku poczucie pewności siebie, stabilną samoocenę, odporność na stres i niepowodzenia. Ważne aby rodzice i nauczyciele tworzyli wspólny front w piętnowaniu wszelkich przejawów agresji, uczyli dzieci właściwych sposobów reagowania na przemoc oraz otwartości i odwagi w poszukiwaniu pomocy u dorosłych.

Agata Augustyn
psycholog, psychoterapeuta
Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna w Strzelinie